قیمت دلار چرا ممکن است پایین بیاید (یا نیاید)؟

 به طور خلاصه، قیمت دارایی (برخلاف کالاهای فیزیکی) خیلی بیشتر تابع توافق و باورها و قراردادهای ذهنی افراد است و در نتیجه با قاطعیت نمی‌توان ارزش ذاتی برای آن متصور شد.

 از دید من کار اقتصاددان این است که:

الف) مکانیسم‌های شکل‌گیری قیمت را تشریح کند.

ب) از منظر رفاه کل جامعه و کارایی اقتصاد، اثرات سیاست‌های مربوط به این دارایی‌ها را تحلیل کند.

پ) سیاست‌‌های بهینه در دوره عدم اطمینان و ریسک را توضیح بدهد.

 حال با این مقدمه، توضیحاتی می‌دهیم که چرا ممکن است قیمت دلار پایین بیاید و شاید جایی نزدیک‌تر به قیمت بازار ثانویه بایستد.

 با توضیحات قسمت قبلی، روشن است که این‌ها همه یک توضیح احتمالی است و ما فقط نشان می‌دهیم که چرا احتمال پایین رفتن قیمت خیلی نزدیک به صفر نیست. صفر نبودن احتمال وقوع چیزی به معنی تحقق قطعی آن نیست.

 اول ببینیم قیمت دلار را چه چیزی شکل می‌دهند:

الف) عرضه دلار: ناشی از فروش نفت و صادرات غیرنفتی و توریسم و عرضه از ذخایر خانگی

ب) تقاضای دلار: واردات (شامل کالاهای اساسی،  کالاهای لوکس، کالاهای سرمایه‌ای)، مخارج خاص دولت، تقاضای احتیاطی (بیمه‌ای).

پ) ولی قیمت دلار کاغذی در بازار ایران علاوه بر این عوامل بنیادی، به میزان عرضه فیزیکی  روزانه دلار هم بستگی دارد. یعنی ما گاهی در شرایط قرار می‌گیریم که ذخیره دلار در بانک‌ها مناسب است ولی جریان (Flow) عرضه فیزیکی آن به بازار به خاطر عوامل مختلفی مختل می‌شود.

پس یک عامل ریسک سوم هم داریم که بیشتر از جنس مکانیسم‌های اداری و توزیع و فروش است و البته آسیب‌پذیر و حساس به شرایط مختلف هم هست.

به این دلیل هم در شرایط بحران بین قیمت دلار بانکی و دلار کاغذی یک شکاف ایجاد می‌شود: دلار کاغذی (و سکه) یک ارزش اضافه‌تر پیدا می‌کند.

 خب حالا چه مکانیسم‌هایی در اقتصاد ایران هست که ممکن است قیمت آزاد دلار را کنترل کرده و کاهش دهد؟

۱) اگر تقاضای پوشش ریسک یا بیمه‌ای دلار به پایان خودش برسد از نفس بیفتد، بخشی از تقاضای دلار از بین می‌رود.

 برعکس، اگر عدم اطمینان‌ها حفظ شود و مردم هم دارایی جایگزینی برای حفظ ارزش پول خود پیدا نکنند؛ ممکن است تقاضای احتیاطی دلار فشار جدیدی به بازار وارد کند.

 به زبان ریاضی: واریانس (یا عدم اطمینان) روی سطح قیمت اثر بسیار جدی دارد. چرا تقاضای پوشش ریسک ممکن است پایان بیابد؟ یک دلیلش کاسته شدن از عدم اطمینان‌ها است و دیگری ته کشیدن قدرت سرمایه‌گذاری در دلار احتیاطی.

شبیه این است که جامعه یک استخر آب انباشته بعنوان تقاضای احتیاطی داشت و در لحظه آزاد شدن آن سیلی راه می‌افتد ولی کم‌کم تمام می‌شود.

۲) صادرات غیرنفتی جدید با مقداری تاخیر  فعال‌تر شده و عرضه ارز را بیشتر می‌کند.

قیمت جدید ارز، صادرات از بازارهای مرزی را فعال کرده است. یک حسن صادرات کوچک و مرزی این است که قابلیت واردات مستقیم اسکناس دلار یا حواله‌های نزدیک به نقد را دارد و از عطش بازار برای دلار کاغذی کم می‌کند.

از آن طرف، تحریم‌های جدید ممکن است بخشی از صادرات نفتی و غیرنفتی را از مدار عرضه کم کند. باید دید که اثر خالص این دو نیرو چه قدر است.

۳) بانک مرکزی کم‌کم مسیر بهینه تزریق دلار کاغذی را در شرایط جدید درک و فعال می‌کند.

 متاسفانه دولت با تاخیر در واکنش به شرایط جدید ارزی، باعث شد تا بازارهای فعال ارز (مثل سامانه نیما) از همان روزهای اول فعال نشود. با گذشت زمان مقداری از این اصطکاک‌ها می‌تواند کمتر شود.

۴) با کنترل بهتر مبادلات ارزی و سخت‌تر کردن مسیرهای فرار سرمایه، بخشی از تقاضای دلاری به منظور خارج کردن سرمایه از کشور از بین می‌رود و تقاضا را تخفیف می‌دهد.

۵) بخشی از تقاضای لوکس دلار (مثل سفرهای خارجی ارزان یا تحصیل در خارج) ممکن است در شرایط جدید کم شود و ازفشار تقاضای کل کم کند.

 دوباره تکرار می‌کنیم: اینها مکانیسم‌هایی هستند که منطقا می‌توانند در جهت گفته شده حرکت کنند؛ ولی به معنی آن نیست که قطعا این اتفاقات خواهد افتاد.

 ما با بازاری با عدم اطمینان زیاد مواجه هستیم که مکانیسم‌های بازخورد مثبت و منفی در آن شدیدا به اخبار و باورها (در کنار سیاست‌های دولت) حساس است.

 پس این تحلیل به این معنی نیست که قیمت دلار حتما کم خواهد شد و باید روی آن برنامه‌ریزی کرد، ولی نشان می‌دهد که منطقا محتمل است که قیمت از یک دوره Overshoot عبور کرده و به تعادل بلندمدت خودش برگردد.